قراردادهای ننگین گلستان و ترکمنچای

موقعیت جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه همواره توجه دولت های بزرگ را به خود معطوف داشته است. ابرقدرت ها همواره کوشیده اند که به هر ترتیب، چه از طریق جنگ و درگیری نظامی و چه با استفاده از مذاکره و برقراری روابط به ظاهر دوستانه از مزایای این ویژگی خاص ایران برای دست یابی به اهداف خود استفاده کنند. اسپانیا، پرتغال، انگلیس، فرانسه، انگلیس و آمریکا همواره در جست و جوی راهی برای محکم کردن جای پای خود در ایران بوده اند. در این میان روسیه به جهت برخورداری از موقعیت همسایگی ایران خود را بیشتر صاحب حق می دانست. زیر بنای تلاش روسها جهت تسلط بر بخشهایی از ایران بزرگ را بایستی در وصیت نامه پادشاه بزرگ این کشور؛ پتر کبیر جستجو نمود .

پتر در سال 1089 شمسی بعد از 28 سال پادشاهی اصول سیاست های خود را تحت عنوان « وصیت نامه » تنظیم نمود که این سیاستها بیش از 280سال شاکله اصلی «سیاست تهاجم و گسترش ارضی» روسها را در دوره های مختلف تشکیل می داد. در وصیت نامه پتر اصول سیاست روسیه در قبال ایران این چنین ذکر گردیده است: ((...گرجستان و سرزمین قفقاز رگ حساس ایران است. همین که نوک نیشتر استیلای روسیه به آن برسد فورا خون ضعف از دل ایران بیرون خواهد رفت و طوری ضعیف خواهد شد که هیچ طبیب حاذقی نتواند آن را مداوا کند... تا می توانید به سوی بیابانهای قرقیزستان، خیوه و بخارا پیش بروید... هر قدر ممکن است خود را به خلیج فارس برسانید.)) بر این مبنا اولین درگیری ها بین ایران و روسیه در زمان محمود غلجایی(جانشین شاه سلطان حسین) و توسط پتر کبیر به بهانه شورش لزگی های قفقاز بر علیه روسیه و غارت یک کاروان روسی به دستور خان خیوه روی داد. با حضور نادرشاه و سپس آقامحمد خان تحرکات روس ها در شمال ایران برای نفوذ در ایران نتیجه ای در پی نداشت. اما پس از آقا محمد خان و ضعف دیگر حاکمان قاجار به تدریج زمینه پیروزی های روسیه و تصرف بخش های عمده ای از خاک ایران توسط این کشور فراهم آمد. در این دوران شاهد انعقاد قرارداد های ننگین گلستان و ترکمنچای بین ایران و روسیه هستیم که جزء تاریک ترین صفحات تاریخ ایران به حساب می آیند.

روسیه به دنبال کوچکترین بهانه ای برای آغاز جنگ بود. در زمان فتحعلی شاه با پناهنده شدن فرزند ارایکلی حاکم گرجستان که تابعیت روسیه را پذیرفته بود، به دربار ایران جرقه جنگ های بلند مدت بین ایران و روسیه زده شد. دور اول این جنگ ها که مدت 10 سال (1219-1228) به طول انجامید با دخالت انگلیس منجر به  انعقاد عهدنامه گلستان و جداشدن گرجستان، باکو، شکی، شیروان، دربند، گنجه، موغان و قراباغ و آزادی اسرا و تعیین حق گمرکی 5% برای کالاهای روسیه و موارد دیگر شد.

اما در قرار داد گلستان خط مرزی ایران و روسیه به درستی مشخص نشده بود و تعیین مرزها به مشورت نمایندگاه دو طرف در تهران منوط شده بود. با بی نتیجه ماندن مذاکرات و بروز برخی اختلافات در مناطق شمالی ایران آتش جنگ بار دیگر بر افروخته شد.

در جنگ های سال 1341 و 1342 هجری قمری چندان موفقیتی نصیب سپاه روس نشد و ایرانیان که اکنون با فتوای جهاد صادر شده از سوی علمای آن زمان روحیه مضاعفی گرفته بودند با فرماندهی و رشادت عباس میرزای ولیعهد در مقابل سپاه روسیه به شدت مقاومت می کردند؛ به نحوی که بیشتر نواحی تصرف شده در جنگ های دور اول را به تصرف در آوردند. با ورود ژنرال پاسکویچ به سپاه روسیه درگیری ها شدت گرفت. و در نهایت  با ورود ارتش روس به تبریز و احساس خطر پیشروی به سوی پایتخت، فتحعلی شاه بدون اطلاع عباس میرزا 

ارتشی را تجهیز کرده و به سوی تبریز روانه شد. در نهایت با وساطت انگلیس که منافع خود را در توقف جنگ می دید، با انعقاد عهدنامه در ترکمنچای در 23 شعبان 1243 ق (10 فوریه 1828 م) و جداشدن بخش های دیگری از ایران شامل ایروان، نخجوان، تالش، مغان و تعهد پرداخت غرامت از سوی ایران به روسیه این مرحله از جنگ های ایران و روسیه هم به پایان رسید. یکی از بند های مهم دیگر این قرارداد، اعطای حق قضاوت کنسولی (کاپتولاسیون) به روسیه بود. این امر که برای اولین بار در تاریخ ایران اتفاق می افتاد، سر آغازی بود برای اعطای این امتیاز ننگین به دیگر قدرت های بیگانه در ایران.

اما مهم ترین دلایلی که می توان برای خاتمه زود هنگام و خفت بار دور دوم جنگ های ایران و روسیه ذکر کرد موارد زیر است:

1-  کافی نبودن تجهیزات ایران برای دفاع در برابر نیروی بیشمار و مجهز روس

2- خست و لئامت فتحعلی شاه وعدم حمایت مالی وی از عباس میرزا و امتناع از تامین مخارج سپاه ایران

3- تحلیل رفتن توان نظامی ایران در نتیجه جنگ های طولانی مدت بین ایران و روسیه که از ابتدای حکومت فتحعلی شاه آغاز شده بود

4- دخالت نمایندگاه انگلیس در امور ایران و متقاعد کردن فتحعلی شاه برای پذیرش اصل و شروط مذاکرات با روسیه.